góry na wschodnim wybrzeżu Ameryki Północnej

Wzdłuż wschodniego wybrzeża Ameryki Północnej ciągnie się łańcuch górski Appalachy. Choć góry te są znacznie niższe od dominujących po zachodniej stronie kontynentu, Kordylierów i dla nas Europejczyków mniej znane, to dla Amerykanów ten łańcuch górski ma duże znaczenie i zapisał się też w lokalnej kulturze i popkulturze.
Appalachy – położenie
Łańcuch górski Appalachy znajduje się we wschodniej części Ameryki Północnej, w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie. Rozciągają się pomiędzy Niziną Zatokową a Nową Fundlandią w kierunku północno-wschodnim, na długości około 2600 km, a szerokość wynosi od 300 do 500 km w różnych miejscach. Najwyższym szczytem jest Mount Mitchell o wysokości 2037 m n.p.m. Inne ważne szczyty to m.in.: Mount Craig (2026 m n.p.m.), Clingmans Dome (2025 m n.p.m.), Grandfather Mountain (1812 m n.p.m.). Region Appalachów jest powszechnie uważany za granicę geograficzną między wschodnim wybrzeżem Stanów Zjednoczonych a regionem Środkowego Zachodu kraju.
Appalachy – geologia, podział, złoża mineralne
Północno-wschodnia część tego łańcucha górskiego powstała w orogenezie kaledońskiej, natomiast część południowo-zachodnia jest z czasu fałdowania hercyńskiego (appalachijskiego). Appalachy zbudowane są ze skał osadowych z czasów prekambru oraz paleozoiku. Zapadliska rzek Hudson oraz Mohawk dzielą łańcuch Appalachów na dwie części: Appalachy Południowe i Północne. Występuje tu wiele złóż mineralnych, m.in.: węgiel kamienny, rudy żelaza i cynku, ropa naftowa, gaz ziemny, grafit i marmur.
Skały, które są odsłonięte w dzisiejszych Appalachach, ujawnia wydłużone pasy pofałdowanych i uskokowych morskich skał osadowych, skał wulkanicznych i odłamków pradawnego dna oceanicznego, co stanowi mocny dowód na to, że skały te zostały zdeformowane podczas zderzenia płyt. Narodziny pasm Appalachów, około 480 milionów lat temu, oznaczają pierwsze z kilku zderzeń płyt budujących góry, których kulminacją była budowa superkontynentu Pangea z Appalachami w pobliżu centrum. Ponieważ Ameryka Północna i Afryka były połączone, Appalachy stanowiły część tego samego łańcucha górskiego, co Mały Atlas w Maroku. To pasmo górskie, znane jako Centralne Góry Pangean, rozciągające się na Szkocję, przed otwarciem Oceanu Iapetus w erze mezozoicznej, od kolizji Ameryki Północnej z Europą (związanego z orogenezą kaledońską).
Appalachy – poznanie, eksploracja i geneza nazwy
Podczas eksploracji w głąb lądu wzdłuż północnego wybrzeża Florydy w 1528 roku członkowie ekspedycji Narváez, w tym Álvar Núñez Cabeza de Vaca, znaleźli indiańską wioskę w pobliżu dzisiejszego Tallahassee na Florydzie, której nazwę zapisali jako Apalchen lub Apalachen. Nazwa ta została wkrótce zmieniona przez Hiszpanów na Apalachee i używana jako nazwa plemienia i regionu rozciągającego się daleko w głąb lądu na północ. Ekspedycja Pánfilo de Narváez po raz pierwszy wkroczyła na terytorium Apalaków 15 czerwca 1528 roku i zastosowała tę nazwę.
Po wyprawie Hernando de Soto w 1540 roku hiszpańscy kartografowie zaczęli określać same góry nazwą plemienia. Pierwsze kartograficzne pojawienie się Apalchen znajduje się na mapie Diego Gutiérreza z 1562 roku; pierwszym zastosowaniem jej do pasma górskiego jest mapa Jacques le Moyne de Morgues z 1565 roku. Teraz pisane „Appalachian”, jest to czwarta najstarsza zachowana europejska nazwa miejsca w USA.
Oficjalna współczesna angielska nazwa tego łańcucha to Appalachian Mountains, po francusku to Appalaches, a po polsku Apallachy. Co ciekawe, nazwa ta nie była powszechnie używana dla całego pasma górskiego aż do końca XIX wieku. Konkurencyjną i często bardziej popularną nazwą były: „Allegheny Mountains”, „Alleghenies”, a nawet „Alleghania”. Na początku XIX wieku Washington Irving zaproponował zmianę nazwy Appalachia lub Alleghania.
Appalachy – flora i fauna, ochrona przyrody
Appalachy są jednym z najbardziej bioróżnorodnych miejsc w Ameryce Północnej. Orientacja północ-południe długich grzbietów i dolin przyczynia się do dużej liczby gatunków roślin i zwierząt. Gatunki mogły migrować przez nie z obu kierunków podczas naprzemiennych okresów ogrzewania i chłodzenia, osiedlając się w takim mikroklimacie, który najlepiej im odpowiadał. Flora Appalachów jest zróżnicowana i zmienia się głównie w zależności od warunków geologicznych, szerokości geograficznej, wysokości i dostępności wilgoci. Na obszarze Appalachów powstały parki narodowe: Shenandoah w Wirginii, Park Narodowy Great Smoky Mountains oraz Park Narodowy Jaskini Mamuciej. Appalachy składają się głównie z liściastych drzew szerokolistnych i zimozielonych drzew iglastych. Flora Appalachów obejmuje również różnorodne zbiorowiska mszaków (mchy i wątrobowce), a także grzyby. Torfowiska Appalachów to ekosystemy borealne, które występują w wielu miejscach Appalachów.
Zwierzęta, które charakteryzują lasy Appalachów, to pięć gatunków wiewiórek drzewiastych. Najczęściej spotykana jest wiewiórka szara wschodnia (Sciurus carolinensis). Równie znajome jak wiewiórki są królik wschodni (Silillagus floridanus) i jeleń wirginijski (Odocoileus virginianus). Innym bardzo interesującym gatunkiem jest bóbr (Castor canadensis). Pospolite zwierzęta leśne to niedźwiedź czarny (Ursus americanus), skunks pręgowany (Mephitis mephitis), szop pracz (Procyon lotor), opos (Didelphis virginianus ), świstak ( Marmota monax), ryś rudy ( Lynx rufus ), lis szary ( Urocyon cinereoargenteus), lis rudy (Vulpes vulpes), kojot (Canis latrans). Charakterystyczne ptaki lasu to m.in.: dziki indyk (Meleagris gallopavo silvestris), cietrzew (Bonasa umbellus), a także gołąb żałobny (Zenaida macroura), kruk (Corvus corax), kaczka leśna (Aix sponsa), sowa rogata (Bubo virginianus). Ogromne znaczenie ma wiele gatunków salamander, żaby i ropuchy są mniej zróżnicowane i obfite. Chociaż gady są mniej liczne i różnorodne niż płazy, wiele węży jest widocznymi członkami fauny. Jednym z największych jest niejadowity czarny wąż szczurzy (Elaphe obsoleta obsoleta). Strumienie Appalachów wyróżniają się bardzo zróżnicowanym życiem ryb słodkowodnych.
Appalachy – turystyka, znaczenie w kulturze i popkulturze
Wzdłuż Appalachów wytyczono Szlak Appalachów, po angielsku to Appalachian Trail (a jego pełna angielska nazwa to: Appalachian National Scenic Trail), którego całkowita długość wynosi 3476 km. To pieszy szlak turystyczny we wschodniej części USA. Szlak prowadzi od góry Springer Mountain znajdującej się w stanie Georgia na południu aż do góry Mount Katahdin znajdującej się w stanie Maine na północy. Powstał w latach 20. i 30. XX wieku, kiedy to 1968 roku Kongres Stanów Zjednoczonych ustanowił Narodowy System Szlaków (z angielskiego National Trails System), włączono go do systemu jako jeden z dwóch pierwszych szlaków.
Szlakiem tym zainteresował się pisarz Bill Bryson. W latach 90. XX w. przeszedł znaczną część trasy Szlak Appalachów pieszo, a swoją przygodę opisał w książce Piknik z niedźwiedziami z 1998 roku, a na jej bazie powstał film o takim samym tytule z Robertem Redfordem.

Marek Lonta